**یادداشت از: دكتر عبدالرسول خليلي، كارشناس مناطق آزاد

فعاليت اين مناطق از سال 1396 متناسب با جهت‌گيري برنامه‌ها در سازمان‌هاي مناطق آزاد حركت به سوي تحقق اقتصاد مقاومتي موضوع توجه به اقتصاد دانش بنيان بود. اين برنامه‌ها در بسته رونق توليد و اشتغال در شش زمينه از جمله حمايت از استقرار شركت‌هاي دانش‌بنيان با هدف رشد 20 درصد اين شركت‌ها در مناطق هدف‌گذاري شدند. با توجه به هدف‌گذاري‌هاي برنامه تا سال‌ 1401، تعداد 33 واحد فناور و 96 واحد نوپاي نوآور و دانش بنيان در مناطق آزاد جذب شده‌اند. اين روند متناسب با هدف رشد برنامه در سالهاي بعد افزايش داشته‌ است. همچنان‌كه انعقاد تفاهم نامه‌های همکاری با معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری و صندوق نوآوری و شکوفایی کشور، فعالیت شورای حمایت از شرکت‌های دانش بنیان و نوآور در مناطق آزاد، ارائه بسته‌های حمایتی، تشویقی و کاهش عوارض مواد اولیه، خطوط تولید و حمایت از شرکت‌های يادشده جهت حضور در نمایشگاه‌های داخلی و خارجی از جمله ديگر فعاليت‌هاي مربوط به رشد اين شركت‌ها در مناطق آزاد بوده است. تدوين آيين نامه و دستورالعمل حمايت از شركت‌هاي دانش بنيان در مناطق آزاد از جمله فعاليت‌هايي است كه انجام گرفته است. با وجود اين، هرگونه هم افزايي و همكاري در حوزه توليد، دانش بنيان و اشتغال آفريني در مناطق آزاد و ويژه اقتصادي براي پيشرفت بيشتر ضروري است. 

راهبرد مناطق آزاد و ويژه اقتصادي براي جهش سرمايه‌گذاري و صادرات از طريق نوآوری به‌مثابه نیروی محرکه رشد اقتصادي و رقابت‌پذیری قادر است با سازگاري و همراهي بازار به تغییر و بهبود مستمر فعاليت‌ها اقتصادي مناطق بينجامد. ماهيت ذاتي اين راهبرد دهگانه خلق ايده‌هاي جديد و نوآوری است كه نقش اساسی در توسعه مناطق آزاد و ويژه دارند. 

جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، تقویت خوشه‌های صنعتی، تشویق تحقیق و توسعه، تقويت استارت آپ‌ها، رشد اكوسيستم کارآفرینی، توجه به رقابت‌پذیری جهانی، تحریک تنوع اقتصادی، توسعه تجارت، استفاده از اقتصاد دیجیتال و رشد مهارت آفريني‌هاي جديد از نكات مهمي است كه در توسعه چندوجهی مناطق آزاد و ويژه با جنبه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فناوری مي‌تواند پذیرش نوآوری، را به مثابه اکوسیستمي پویا و آماده برای حضور در بازارهاي منطقه‌اي و جهاني عملياتي كند. نوآوری نقش حیاتی در ارتقای توسعه پایدار در مناطق آزاد دارد، به‌ويژه‌ با تشویق و پذیرش فناوری‌های سبز، راه‌حل‌های انرژی‌های تجدیدپذیر، این مناطق می‌توانند تأثيرهاي زیست‌محیطی خود را افزايش دهند. مناطق آزاد مبتنی بر نوآوری به ویترین‌هایی برای توسعه پایدار تبدیل شده و کسب و کارهای آگاه از محیط زیست را با رویکرد مسئولانه به رشد اقتصادی تقویت کنند. 

ازاين‌رو، نوآوری نقش مهمی در توسعه مناطق آزاد و ويژه، محرک رشد اقتصادی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی، تقویت خوشه‌های صنعتی و ترویج توسعه پایدار فعاليت‌ها دارد. با پرورش فرهنگ نوآوری، حمایت از تحقیق و توسعه و جذب سرمایه‌گذاری خارجی می توانند به محرك‌هاي‌های اقتصادی پویا تبدیل شده و باعث رشد، ایجاد فرصت‌های شغلی و کمک به توسعه اقتصادي شوند. از آنجایی‌که اقتصاد جهانی به‌طور فزاینده‌ای رقابتی و مبتنی بر فناوری است، فعاليت مناطق آزاد و ويژه با استقبال از نوآوری متضمن پویايي با موفقیت بلندمدت خواهد شد.

مناطق ویژه اقتصادی نيز به‌عنوان کانون‌های تولید، صادرات کالا و خدمات که در ارتباط و تعامل با اقتصاد جهانی رشد و نمو یافته و می توانند سهم ایران در اقتصاد جهانی را به گونه‌ای قابل قبول افزایش دهند، نیازمند به روز رسانی، نوشدن و برخورداری دائم از برترین سطوح دانش و فناوری در حوزه تولید، واردات، صادرات و لجستيك انواع کالا و خدمات هستند. شرکت‌های دانش بنیان سهمی اساسی در این زمینه داشته و اساس تولید دانش‌محور با ارزش افزوده بالا را شکل می‌دهند. ضمن آنكه خوشه‌های صنعتی شکل‌گرفته در مناطق ویژه اقتصادی، مراکز علمی و کاربردی مرتبط و از همه مهمتر نیاز شرکت‌ها و صنایع مستقر در این مناطق را مي‌توان از طریق شرکت‌های دانش بنیان متحول ساخت.

مناطق ویژه اقتصادی طی سال‌های گذشته علاوه بر همکاری‌های لازم در ارائه زمین مجانی، ارزان یا با تخفیف خاص به شرکت‌های دانش بنیان و حمایت همه جانبه از این شرکت‌ها - طبق تعرفه‌های هزینه خدمات سالانه این مناطق که به تصویب هیئت وزیران می رسد تا سقف 25درصد در تعرفه‌های مربوط به شرکت‌های دانش بنیان تخفیف اعمال كرده‌اند. با در نظرگرفتن گذشت سه دهه از سابقه مناطق ویژه اقتصادی و تغییر و تحولات گسترده‌ای که در اقتصاد جهان در این مدت بوجود آمده است و با درنظرگرفتن ضرورت جهش اقتصادی‌ ایران با اتکا به شرکت‌ها و صنایع دانش بنیان، ضروری است طرحی نو درانداخته شده و استراتژی کلانی برای تحقق این موضوع در مناطق ویژه اقتصادی در نظر گرفته شود، به گونه‌ای که قوانین و مقررات، آئین نامه‌ها و مصوبات مناطق ویژه اقتصادی مورد بازبینی و اصلاح قرار گرفته تا مزیت‌های فراوان قانونی را برای جذب شرکت های دانش بنیان لحاظ داشته و حتی تبعیض مثبت را نسبت به‌ این شرکت ها اعمال نماید. 

محورهای همکاری مشترک مناطق آزاد در حوزه های اقتصادی و سرمایه گذاری با راهبرد جدید شبکه‌سازی بازاریابی مشترک میان مناطق آزاد و ويژه اقتصادي در زمینه‌های درآمدی، سرمایه‌گذاری، تجارت، صادرات، لجستیک درکشورها و بازارهای هدف منطقه‌اي و جهاني اهميت دارد. تصویب طرح جامع لجستیک و صادرات مجدد مناطق آزاد با بهره‌گیری از ظرفیت‌های حمل و نقل ترکیبی و ترانزیت ميان مناطق از برنامه‌هاي کاری مشتركي است كه بايد حوزه‌هاي اقتصادي مناطق آزاد و ويژه اقتصادي كشور را در بر بگيرد. استفاده از ظرفیت‌ سازمان‌ها و پیمان‌های بین‌المللی مانند اتحادیه اقتصادی اوراسیا، شانگهای، بریکس، اکو، آيورا، خزر و كشورهاي حاشيه خليج فارس مي‌تواند فرصت‌هاي مناسبي را متناسب با اقلام وارداتي كشورهاي عضو اين سازمان‌ها در اختيار مناطق آزاد  و ويژه اقتصادي ايران قرار دهد. مسعود پزشكيان رئيس جمهوري ايران در نشست سه روزه اخير سران بريكس در كازان روسيه 5 پيشنهاد مهم ارائه داده است كه از جمله آنها تجهيز كشورهاي عضو بريكس به فناوري‌هاي نوين است. او همچنين به اولويت قرارگرفتن مسايل اقتصادي ـ مالي، استفاده از ارزهاي ملي و كاستن قدرت دلار، سرمايه‌گذاري مشترك و تقويت بانك توسعه نوين كه يكي از آنها برآمده از بريكس است، و مقابله گروهي با تحريم‌ها اشاره كرده است. 

شناسایی مزایا و ویژگی‌های متمایز مناطق آزاد و ويژه و معرفی آنها به یکدیگر جهت بهره‌گیری از مزیت‌های نسبی هر منطقه در ساختار شبکه‌سازی بخش مهم ديگري از این ساختار است كه بايد به‌صورت شبکه‌ای هماهنگ و مورد توجه قرارگيرد. محور ديگر، بهره‌گیری از مدل کالاهای همراه مسافر با هدف حداکثری كردن کسب درآمدهای سازمان‌های مناطق آزاد و جذب مسافر با رويكرد رونق صنعت گردشگري در مناطق است. همچنين حضور در نمایشگاه‌ها و رویدادهای تجاری داخلی و بین‌المللی براي معرفی فرصت‌های سرمایه‌گذاری و كالاهاي توليدشده در مناطق آزاد و ويژه اقتصادي در جهت استمرار تحقق توسعه اقتصادي است. همچنان‌كه تعیین زنجیره تأمین کالا میان توليدات و محصولات توليدشده در مناطق آزاد و ويژه اقتصادي به‌گونه‌ای‌ که کالا در شبکه همکاری مبادله، فروش و تأمین قرار داده شود.

استفاده از ظرفيت‌هاي طرح یک کمربند یک راه چین با محوریت مناطق آزاد و ويژه اقتصادي ايران، ايجاد شبکه جامع گردشگری مناطق براي  ترسیم منافع و اهداف مشترک اقتصادي به‌منزله صنعت مكمل جذب گردشگر و تسريع در همکاری‌های بانکی، مالی با ترسیم شیوه‌نامه‌هاي همکاری براي تأمین منابع مالی و مشاركت پروژه‌های عمرانی و توليدي از ديگر بخش‌هاي سازوکار شبکه‌سازی جذب سرمايه‌گذاري و جهش توليد در مناطق است. محورهايي كه در عمل سرلوحه برنامه‌های عملياتي و اقدام‌هاي اقتصادی مناطق آزاد و ويژه اقتصادي براي جهش توليد و گسترش صادرات است كه با اجرايي‌كردن نتايج جلسات کاری مشترک فیمابین معاونین اقتصادی و سرمایه‌گذاری سازمان‌هاي مناطق آزاد و ويژه اقتصادي قابل انجام است. 

دكتر رضا مسرور دبير شوراي‌عالي مناطق آزاد و ويژه اقتصادي به تازگي بر پيشتازي اقتصاد دانش بنيان با هدف ارتقاي جايگاه جهاني كشورو افزايش توليد و صادرات محصولات و خدمات دانش بنيان تأكيد كرده است. در همين راستا وي بر تشكيل كارگروه انتقال فناوري در دبيرخانه مناطق آزاد و ويژه اقتصادي با حضور صاحب‌نظران اقتصادي و سياست‌گذاري تجاري امعان نظر داشته است تا با تشكيل كارگروه انتقال فناوري بتوان عقب ماندگي صنعتي و توليدي مناطق را بر طرف ساخت. ازاين رو، موفقيت كارگروه انتقال فناوري در مناطق آزاد و ويژه اقتصادي را مي‌توان درگرو همكاري و همفكري همه بخش‌ها، سازماان‌ها و صاحب‌نظران و كارآفريناني دانست كه در هر سه حوزه توليد، تأمين سرمايه يا صادرات و در نهايت علم و دانش مربوط به انتقال تكنولوژي قابل توجه است، به‌ويژه با كنار هم قرار گرفتن اين بخش‌ها مي‌توان علاوه بر نياز سنجي مفيد و واقعي فناوري‌هاي مناطق، موارد مورد نياز فعالان اقتصادي را شناسايي كرد.

در اين خصوص اهميت نقش فناوری‌های پیشرفته (های‌تک) در اقتصاد ملی شامل فناوری اطلاعات، بیوتکنولوژی، نانو فناوری، هوش مصنوعی، روباتیک و بسیاری از زمینه‌های دیگر حائز اهميت است، هرچند گفته شده كه بازارهای داخلی برای محصولاتي که با فناوری‌های پیشرفته تولید شده‌اند، محدودند؛ ولي بايد يادآور شد كه اين مسئله به رشد عرضه کمک چشمگیری نمی‌کند. 

ازاين‌رو، می‌توان گفت صنایع های‌تک پلی به سوی تعامل و تجارت جهانی است که باعث بالا رفتن کیفیت محصولات و توان تولید داخلی و افزایش حوزه صادراتی می‌شود. براین‌اساس، دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی آمادگی جذب هرگونه طرح‌های ویژه و نوآورانه مرتبط با صنایع «ها‌ی‌تک» در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی را دارد و در این زمینه همه مناطق آزاد و ویژه اقتصادی مکلف به پشتیبانی‌های لازم براي  جذب سرمایه گذاری در این حوزه هستند.

همسو با اين ديدگاه بايد گفت در چهارچوب مكانيسم هاي اجرايي مناطق آزاد و ويژه، توجه به الگوي نظري تكنوپليس يا شهر علمي برانگيزنده روابط مستمر و به هم پيوسته ميان سازمان‌هاي مناطق آزاد و ويژه اقتصادي، تقويت شركت‌هاي دولتي، خصوصي و موسسات موجود در مناطق آزاد و ويژه اقتصادي براي بهبود توسعه اقتصادي فناوري دانش بنيان در مناطق آزاد و ويژه بسيار اهميت دارد. اين الگو به بهبوديابي مستمر چهار گام اساسي زير وابسته است:

-    دستيابي به برتري علمي تحقيقات فناوري بنيان؛
-    توسعه فناوري هاي جديد براي صنايع نوظهور؛
-    جذب شركت‌هاي اصلي؛
-    خلق شركت‌هاي فناوري داخلي؛

در چهارچوب نظري اين پديده مي توان مكانيسم‌هاي تكنو پليس كه شامل عناصري همانند انكوباتور، تشكيل سرمايه، شبكه‌بندي و خصوصيات منحصر به فرد مناطق است را بر اساس موقعيت‌هاي كارآفريني، خلق ثروت و خلق شغل درجه بندي كرد. مدل توسعه اقتصادي صادرات‌محور از طريق انتقال فناوري در واقع تسريع كننده پروژه‌هاي توليدي و اقتصادي از طريق خلق استراتژي اقتصادي دانش بنيان در مناطق بايد اجرا شود. آزمايشگاه‌ها و دانشگاه‌هاي مستقر در مناطق آزاد و ويژه به عنوان برانگيزندگان فرآيند انتقال فناوري نشان مي‌دهند كه چگونه با رشد پايه‌هاي كسب و كار مي توان فوت و فن دانش و فناوري‌هاي نوظهور را در تعامل با كار شركت‌هاي فعال در مناطق تقويت كرد، همچنان‌كه مراكز سوددهي شركت‌هاي موفق را بهبود بخشيد تا درنهايت منجر به خلق ثروت و شغل بيشتر در مناطق شوند. 

توجه به اين موارد مي‌تواند عامل موثري بر سياست‌گذاران و مديران سازمان‌هاي مناطق براي ايجاد يك اكوسيستم انتقال تدثير گذار باشد. سيليكون ولي در كاليفرنيا و اوستين در تكزاس دو منطقه الگو هستند كه در آن‌ها تحقيقات فناوري و علمي ناحيه محور و اتفاق افتاده در توسعه اقتصادي موثر انجام شده است. به‌علاوه بايد گفت كه در ميدان رقابت تجاري سازي و انتقال فناوري، مطالعه اكوسيستم منطقه‌اي هر يك از مناطق آزاد و ويژه به همان اندازه مهم است كه تاكيد سنتي بر كارآفريني به عنوان كسب و كار كوچك اهميت دارد. درسال‌هاي اخير، دانش اقتصادي منجر به شناخت نقش الزامي نوآوري فناورانه در رشد و توسعه اقتصادي شده است. مفهوم سيستم نوآوري براي تشريح مكانيسم‌ها و خلق و انتشار دانش در سطوح ملي، منطقه‌اي و بخشي اتخاذ شده است. مطالعاتي از اين قبيل بر نقش عوامل مختلف فعاليت‌هاي نوآورانه و تعامل ميان آنها تمركز دارد. به‌خصوص كه بسياري از اين موارد بر نقش جديد دانشگاه‌ها در تقسيم كار متمركز هستند. همچنان‌كه در سيستم‌هاي نوآوري نقش آنها در تجاري سازي فناوري. برپايه تجربيات صنعتي سازي كشورهاي درحال گذار به سمت يك اقتصاد بازاري با سيستم نوآوري متمركز است. 

به‌علاوه، توسعه روابط دانشگاه و بازار در مناطق آزاد و ويژه ادامه روند جهاني شدن علم و فناوري در اثرگذاري  بر سيستم به هم پيوسته نوآوري مناطق آزاد و ويژه بسيار اهميت دارد. به نحوي‌كه تهيه يك پيوستار فناوري و نوآوري در طرح‌هاي جامع كالبدي مناطق را الزام مي‌دارد. همچنان‌كه ايجاد پليس تكنولوژي با رويكرد مديريت فناوري و نوآوري در دبيرخانه شوراي‌عالي مناطق و سازمان‌هاي مناطق آزاد و ويژه اقتصادي براي ارتقاي سطح فناوري در روش‌هاي توليدي شركت‌هاي توليدي صادرات محور براي جذب بازار از موارد اساسي در تبيين و اجراي برنامه هاي مناطق آزاد و ويژه اقتصادي است.

بايد اذعان داشت كه مناطق آزاد و ويژه اقتصادي اهرم توسعه براي حضور سرمايه‌گذاران و فعالان اقتصادي كشور در بازارهاي منطقه‌اي و بين‌المللي‌ به شمار مي‌روند. اين مناطق با افزایش اثربخشی به‌دنبال تقویت جایگاه رقابتی در خلق ثروت از طريق گسترش توليد، رشد صادرات كالا و خدمات، تسهيل بازار سرمايه و كسب و كارهاي جديد هستندكه با معرفي فرصت‌هاي سرمايه‌گذاري، محرک رشد اقتصادی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی، تقویت خوشه‌های صنعتی و ترویج توسعه پایدار هستند و مي‌توانند با نوآوری و پيشرفت فناوري، الگو و مدل‌ اقتصادي مناسبي براي ایجاد اشتغال سالم و مولد و فرصت‌های شغلی باشند. مناطق آزاد و ويژه اقتصادي اهرم توسعه براي حضور سرمايه‌گذاران و فعالان اقتصادي كشور در بازارهاي منطقه‌اي و بين‌المللي‌ به شمار مي‌روند. 

مناطق آزاد و ويژه اقتصادي در حوزه‌های سرمایه‌گذاری، اقتصادي و گردشگري با راهبرد شبکه‌سازی بازاریابی مشترک در زمینه‌های تجارت، صادرات، صنعت و لجستیک مرتبط با بازارهای هدف منطقه‌اي از اهميت شاياني برخوردارند. ترانزيت و صادرات مجدد نيز با بهره‌گیری از ظرفیت‌های حمل و نقل ترکیبی ميان مناطق از برنامه هاي مهمي است كه حوزه‌هاي اقتصادي و خدماتي مناطق را در بر مي‌گيرد. استفاده از ظرفیت‌ و امكانات  اتحادیه اقتصادی اوراسیا، شانگهای، بریکس، اکو، آيورا، خزر و كشورهاي حاشيه خليج فارس نيز از جمله فرصت‌هاي اقتصادي متناسب با اقلام وارداتي كشورهاي عضو اين سازمان‌ها، اولويت قرارگرفتن مسايل اقتصادي ـ مالي، استفاده از سرمايه‌گذاري مشترك و فناوري‌هاي نوين در اختيار مناطق آزاد و ويژه اقتصادي ايران قرار دارند. همچنان‌كه تعیین زنجیره تأمین کالا میان توليدات و محصولات توليدشده صنعتي و خدماتي در مناطق آزاد و ويژه اقتصادي از ظرفيت‌هاي مهمي است كه کالا و خدمات را در شبکه همکاری مبادله، فروش و تأمین قرار مي‌دهد.